پناهگاه حیات وحش نایبندان وسیعترین منطقهٔ حفاظت‌شده ایران است که در شهرستان طبس استان یزد واقع شده‌است. این منطقه ۱ میلیون و ۴۲۲ هزار هکتاری که در عمق کویر مرکزی قرار دارد در سال ۱۳۸۰ به عنوان پناهگاه حیات وحش تحت حفاظت قرار گرفت. ویژگی خاص نایبندان دورافتادگی کامل آن و محاصره شدن از هر سو با دشت کویر است. وجود دو قله مرتفع ۳۰۰۹ متری نایبندان و ۲۴۵۰ متری علی‌آباد موجب شده تا منابع آبی لازم برای رشد گیاهان و زندگی حیوانات مختلف در این منطقه فراهم شود.۱
نایبندان منطقه‌ای با کمترین تعارضات انسانی و حداقل فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی است و این شرایط طبیعی نسبتاً بکری را برای جانوران پناهگاه فراهم آورده است
اقلیم
نایبندان در اقلیم گرم و خشک واقع است و بخش عمده آن از دشت تشکیل شده که در نواحی نزدیک به کوهستان حالت استپی و در نواحی دورتر از کوهستان حالت بیابانی و کویری همراه با شوره‌زارهای وسیع پیدا می‌کند. میزان بارندگی کم است و میانگین آن بین ۷۰ تا ۱۱۰ میلی‌متر است، اما حدود دویست چشمه آب شیرین و آب شور در منطقه وجود دارد که البته بسیاری از آنها در تابستان و هنگام خشکسالی بسیار کم‌آب شده یا کاملاً خشک می‌شوند.
حیات وحش
ارزش اصلی نایبندان به محیط امنی است که برای تعدادی از جانوران بیابان‌زی ایران به ویژه یوزپلنگ فراهم کرده است. به نظر می‌رسد بیشترین جمعیت یوزپلنگ آسیایی در این منطقه زندگی می‌کند. تصویری از یک یوزپلنگ که با دوربین تله‌ای گرفته شده به عنوان بهترین عکس دوربین‌های تله‌ای در سال ۲۰۱۴ انتخاب شد.۲ پیرترین یوزپلنگ جهان نیز در این منطقه زندگی می‌کرده‌است. لاشه یک یوزپلنگ نر ۱۲ ساله که «جنگال» نامیده شد در سال ۱۳۹۰ در نایبندان کشف شد که به دلیل سن زیاد و احتمالاً ناتوانی در شکار تلف شده بود.۳
غار بزرگی معروف به «غار کفتار» یکی از جاذبه‌های گردشگری نایبندان در این منطقه است که گله بزرگی از کفتارهای راه‌راه در آن زندگی می‌کنند. به طور کلی بیشترین تعداد کفتار ایران در نایبندان به سر می‌برند. علاوه بر یوز و کفتار، این منطقه زیستگاه مناسبی برای حیوانات در معرض خطری همچون «جبیر» نوعی غزال کوچک، «شاه‌روباه» نایاب‌ترین نوع روباه در ایران، و گربه شنی است.
جمعیت نسبت مناسبی از قوچ و میش در تپه ماهورها و دامنه ارتفاعات نایبند وجود دارد که به همراه جمعیت کم‌تراکم جبیر در زیستگاه‌های دشتی و تپه ماهورها طعمه‌های مناسبی برای یوزپلنگ آسیایی فراهم می‌شوند. کل‌وبز هم در صخره ها و ارتفاعات به ویژه قله نایبند دیده می شود و شواهدی نیز مبنی بر زیست پلنگ در این ارتفاعات به دست آمده است. سیاه‌گوش، روباه معمولی، روباه شنی، شغال، خارپشت ایرانی، تشی و خرگوش صحرایی از دیگر انواع پستانداران ساکن این منطقه هستند.
از مهمترین گونه های شناسایی شده خزندگان این منطقه نیز به افعی شاخ‌دار، مار جعفری، تیرمار، بزمجه بیابانی، مار شتری، شترمار شیرازی، مار قیطانی، مار خالدار، مار جعفری، جکوی دم‌پخ گایزرلینگ، آگامای استپی، آگامای چابک و آگامای سروزغی دم‌سیاه میتوان اشاره کرد.
از پرندگان شاخص این منطقه هم زاغ بور، هوبره، کبک، سبزه‌قبا، تیهو، کوکر گندمی و شکم‌سیاه و انواع مختلف پرندگان شکاری همچون شاه‌بوف، شاهین، دلیجه، بالابان، عقاب طلایی، و سنقر خاکستری را میتوان نام برد.
تا حدود ۳۰ سال قبل در منطقه «رباط گور» پناهگاه حیات وحش نایبندان گورخر ایرانی هم زیست می کرده که هم‌اکنون نسل آن در این منطقه منقرض شده است.
پوشش گیاهی
تاکنون ۱۷۷ گونه گیاهی در این پناهگاه شناسایی شده. گیاهانی چون بادام کوهی، انجیر وحشی، تاغ، چوبک تماشایی، کلاه میرحسین خار سفید، کلاه میرحسین دم عقربی، بادام عاجی، بادام خاکستری، گون درختچه‌ای، زیره کرمانی و زیره سیاه را از انواع گونه‌های گیاهی این منطقه هستند که از ارزش حفاظتی بالایی برخوردارند.۴ هرچند کارشناسان بر این باورند که بسیاری از گیاهان منطقه هنوز شناسایی نشده و تنوع گیاهی نایبندان باید بسیار بیشتر از این باشد.
پناهگاه حیات وحش شیراحمد با حدود ۲۵ هزار هکتار وسعت در موقعیت جغرافیایی N3603 E5758 در شهرستان سبزوار و به فاصله ۱۵ کیلومتر از آن قرار گرفته است.
این منطقه که بیش از ۱۰ سال از شروع حفاظت آن می‌گذرد در سال ۷۵ بعنوان منطقه شکار ممنوع اعلام گردید. بیش از یک دهه حفاظت سبب ارتقاء ارزشها و غنای منطقه گردید و بهمین دلیل در اردیبهشت ۸۱ براساس ارزیابی‌های بعمل آمده شایسته احراز عنوان پناهگاه حیات وحش کویر تشخیص داده شد و براساس مصوبه شورای عالی محیط زیست به پناهگاه حیات وحش کویر شیراحمد تغییر نام داد و در حال حاضر با همین عنوان تحت کنترل و مدیریت می‌باشد.۱
گونه‌های مهم جانوری پناهگاه عبارتند از آهو، جبیر، خرگوش، سیاه‌گوش، گربه وحشی، کفتار، گرگ، سنجاب زمینی، همستر دم دراز، خارپشت ایرانی، خفاش بال سفید، عقاب شاهی، عقاب طلایی، کرکس، دلیجه، سارگپه، بالابان، کبک، هوبره، شاه بوف، سهره، پرستو.
گونه‌های گیاهی منطقه نیز تاغ، گز، درمنه، اسپند، خارشتر، اتریپلکس، اسکنبیل و... را شامل می‌شود.
شرایط آب و هوایی منطقه
این منطقه از اقلیم خشک کویری با نوسان نسبتاً زیاد درجه حرارت روز و شب که از خصوصیات مناطق کویری می‌باشد برخوردار است. میانگین درجه حرارت سالیانه معادل ۱۴ درجه سانتی گراد است و متوسط حرارت ماهیانه در سردترین فصل سال یعنی دی ماه حدود ۴/۲ و گرمترین ماه سال یعنی تیر ماه حدود ۱/۲۹ درجه سانتی گراد است.
منابع آب منطقه
منطقه شیر احمد سبزوار به دلیل ساختار زمین‌شناسی و شرایط اقلیمی حاکم بر آن از چشمه‌های پرآبی که در تمامی طول سال جریان داشته باشد برخوردار نیست و رودخانه کال شور که حدود ۲۵ کیلومتر از مرز شمالی منطقه را در بر می‌گیرد تنها منبع آب دایمی منطقه می‌باشد. این رودخانه که در سالهای پرآبی از دبی نسبتاً خوبی برخوردار است علاوه بر اینکه مورد استفاده وحوش منطفه قرار می‌گیرد همه ساله پذیرای صدها پرنده آبزی مهاجر می‌باشد. چشمه آوش مهمترین چشمه منطقه است که دبی پایه آن بیش از ۳ لیتر در ثانیه می‌باشد که علاوه بر مردم مورد استفاده وحوش منطقه نیز قرار می‌گیرد. از دیگر منابع تأمین آب وحوش منطقه یک دستگاه تلمبه بادی است که بر روی یکی حلقه چاه که تقریباً در محدوده مرکزی منطقه حفر گردیده است قرار گرفته است
اقلیم
نایبندان در اقلیم گرم و خشک واقع است و بخش عمده آن از دشت تشکیل شده که در نواحی نزدیک به کوهستان حالت استپی و در نواحی دورتر از کوهستان حالت بیابانی و کویری همراه با شوره‌زارهای وسیع پیدا می‌کند. میزان بارندگی کم است و میانگین آن بین ۷۰ تا ۱۱۰ میلی‌متر است، اما حدود دویست چشمه آب شیرین و آب شور در منطقه وجود دارد که البته بسیاری از آنها در تابستان و هنگام خشکسالی بسیار کم‌آب شده یا کاملاً خشک می‌شوند.
حیات وحش
ارزش اصلی نایبندان به محیط امنی است که برای تعدادی از جانوران بیابان‌زی ایران به ویژه یوزپلنگ فراهم کرده است. به نظر می‌رسد بیشترین جمعیت یوزپلنگ آسیایی در این منطقه زندگی می‌کند. تصویری از یک یوزپلنگ که با دوربین تله‌ای گرفته شده به عنوان بهترین عکس دوربین‌های تله‌ای در سال ۲۰۱۴ انتخاب شد.۲ پیرترین یوزپلنگ جهان نیز در این منطقه زندگی می‌کرده‌است. لاشه یک یوزپلنگ نر ۱۲ ساله که «جنگال» نامیده شد در سال ۱۳۹۰ در نایبندان کشف شد که به دلیل سن زیاد و احتمالاً ناتوانی در شکار تلف شده بود.۳
غار بزرگی معروف به «غار کفتار» یکی از جاذبه‌های گردشگری نایبندان در این منطقه است که گله بزرگی از کفتارهای راه‌راه در آن زندگی می‌کنند. به طور کلی بیشترین تعداد کفتار ایران در نایبندان به سر می‌برند. علاوه بر یوز و کفتار، این منطقه زیستگاه مناسبی برای حیوانات در معرض خطری همچون «جبیر» نوعی غزال کوچک، «شاه‌روباه» نایاب‌ترین نوع روباه در ایران، و گربه شنی است.
جمعیت نسبت مناسبی از قوچ و میش در تپه ماهورها و دامنه ارتفاعات نایبند وجود دارد که به همراه جمعیت کم‌تراکم جبیر در زیستگاه‌های دشتی و تپه ماهورها طعمه‌های مناسبی برای یوزپلنگ آسیایی فراهم می‌شوند. کل‌وبز هم در صخره ها و ارتفاعات به ویژه قله نایبند دیده می شود و شواهدی نیز مبنی بر زیست پلنگ در این ارتفاعات به دست آمده است. سیاه‌گوش، روباه معمولی، روباه شنی، شغال، خارپشت ایرانی، تشی و خرگوش صحرایی از دیگر انواع پستانداران ساکن این منطقه هستند.
از مهمترین گونه های شناسایی شده خزندگان این منطقه نیز به افعی شاخ‌دار، مار جعفری، تیرمار، بزمجه بیابانی، مار شتری، شترمار شیرازی، مار قیطانی، مار خالدار، مار جعفری، جکوی دم‌پخ گایزرلینگ، آگامای استپی، آگامای چابک و آگامای سروزغی دم‌سیاه میتوان اشاره کرد.
از پرندگان شاخص این منطقه هم زاغ بور، هوبره، کبک، سبزه‌قبا، تیهو، کوکر گندمی و شکم‌سیاه و انواع مختلف پرندگان شکاری همچون شاه‌بوف، شاهین، دلیجه، بالابان، عقاب طلایی، و سنقر خاکستری را میتوان نام برد.
تا حدود ۳۰ سال قبل در منطقه «رباط گور» پناهگاه حیات وحش نایبندان گورخر ایرانی هم زیست می کرده که هم‌اکنون نسل آن در این منطقه منقرض شده است.
پوشش گیاهی
تاکنون ۱۷۷ گونه گیاهی در این پناهگاه شناسایی شده. گیاهانی چون بادام کوهی، انجیر وحشی، تاغ، چوبک تماشایی، کلاه میرحسین خار سفید، کلاه میرحسین دم عقربی، بادام عاجی، بادام خاکستری، گون درختچه‌ای، زیره کرمانی و زیره سیاه را از انواع گونه‌های گیاهی این منطقه هستند که از ارزش حفاظتی بالایی برخوردارند.۴ هرچند کارشناسان بر این باورند که بسیاری از گیاهان منطقه هنوز شناسایی نشده و تنوع گیاهی نایبندان باید بسیار بیشتر از این باشد.
پناهگاه حیات وحش شیراحمد با حدود ۲۵ هزار هکتار وسعت در موقعیت جغرافیایی N3603 E5758 در شهرستان سبزوار و به فاصله ۱۵ کیلومتر از آن قرار گرفته است.
این منطقه که بیش از ۱۰ سال از شروع حفاظت آن می‌گذرد در سال ۷۵ بعنوان منطقه شکار ممنوع اعلام گردید. بیش از یک دهه حفاظت سبب ارتقاء ارزشها و غنای منطقه گردید و بهمین دلیل در اردیبهشت ۸۱ براساس ارزیابی‌های بعمل آمده شایسته احراز عنوان پناهگاه حیات وحش کویر تشخیص داده شد و براساس مصوبه شورای عالی محیط زیست به پناهگاه حیات وحش کویر شیراحمد تغییر نام داد و در حال حاضر با همین عنوان تحت کنترل و مدیریت می‌باشد.۱
گونه‌های مهم جانوری پناهگاه عبارتند از آهو، جبیر، خرگوش، سیاه‌گوش، گربه وحشی، کفتار، گرگ، سنجاب زمینی، همستر دم دراز، خارپشت ایرانی، خفاش بال سفید، عقاب شاهی، عقاب طلایی، کرکس، دلیجه، سارگپه، بالابان، کبک، هوبره، شاه بوف، سهره، پرستو.
گونه‌های گیاهی منطقه نیز تاغ، گز، درمنه، اسپند، خارشتر، اتریپلکس، اسکنبیل و... را شامل می‌شود.
شرایط آب و هوایی منطقه
این منطقه از اقلیم خشک کویری با نوسان نسبتاً زیاد درجه حرارت روز و شب که از خصوصیات مناطق کویری می‌باشد برخوردار است. میانگین درجه حرارت سالیانه معادل ۱۴ درجه سانتی گراد است و متوسط حرارت ماهیانه در سردترین فصل سال یعنی دی ماه حدود ۴/۲ و گرمترین ماه سال یعنی تیر ماه حدود ۱/۲۹ درجه سانتی گراد است.
منابع آب منطقه
منطقه شیر احمد سبزوار به دلیل ساختار زمین‌شناسی و شرایط اقلیمی حاکم بر آن از چشمه‌های پرآبی که در تمامی طول سال جریان داشته باشد برخوردار نیست و رودخانه کال شور که حدود ۲۵ کیلومتر از مرز شمالی منطقه را در بر می‌گیرد تنها منبع آب دایمی منطقه می‌باشد. این رودخانه که در سالهای پرآبی از دبی نسبتاً خوبی برخوردار است علاوه بر اینکه مورد استفاده وحوش منطفه قرار می‌گیرد همه ساله پذیرای صدها پرنده آبزی مهاجر می‌باشد. چشمه آوش مهمترین چشمه منطقه است که دبی پایه آن بیش از ۳ لیتر در ثانیه می‌باشد که علاوه بر مردم مورد استفاده وحوش منطقه نیز قرار می‌گیرد. از دیگر منابع تأمین آب وحوش منطقه یک دستگاه تلمبه بادی است که بر روی یکی حلقه چاه که تقریباً در محدوده مرکزی منطقه حفر گردیده است قرار گرفته است