افغانستان از دیرباز گذرگاه و محل برخورد و آمیزش قوم‌های گوناگون بوده‌است. تجمع تشکل‌های نژادی - قومی در این سرزمین، شکل ویژه‌ای به ساختار اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آن داده‌است. این اقوام به زبان‌ها و گویش‌های گوناگونی که به ۳ یا ۴ خانواده از زبان‌های عمدۀ هندوایرانی، اورالی - آلتایی، دراویدی و احیاناً سامی تعلق دارند، صحبت می‌کنند.۱ دو زبان اصلی مردم افغانستان فارسی دری و پشتو، هر دو از شاخهٔ ایرانی‌ِ خانوادۀ هندواروپایی است و در قانون اساسی جدید افغانستان نیز، هر دوی این زبانِ رایج، به عنوان زبان‌های رسمی پذیرفته شده‌است.۲ بیش از نیمی از مردم افغانستان فارسی‌زبان هستند، در حالیکه حدود %۳۵ جمعیت به زبان پَشْتو، از گروه شرقی زبان‌های ایرانی سخن می‌گویند.۳ همچنان در ولایت‌هایی که بیش از دوسوم مردم آن گویش‌ور زبانی دیگر باشند، آن زبان به عنوان زبان رسمی سوم تلقی می‌شود. گویشوران زبان فارسی در افغانستان، مردمان تاجیک، هزاره، چهار ایماق و قزلباش هستند که عمدتاً در مناطق غربی، شمالی و مرکزی کشور زیست می‌کنند. زبان فارسی در نگارش‌های رسمی دولتی افغانستان با نام «زبان دری» یاد می‌شود، ولی مردم افغانستان در زبان گفتاری، زبان خود را با نام «فارسی» می‌شناسند.۴ لهجه‌های مختلفی از زبان فارسی در افغانستان متداول است، از جمله هزارگی، هراتی، کابلی و.... گویش فارسی متداول در هرات، بادغیس و فراه که تحت نام لهجه هراتی شناخته می‌شوند، به گویش فارسی زبانان شمال شرق ایران شباهت زیادی دارد و با گویش مرزنشینان ایران تقریباً یکی است. این گویش با گویش‌های رایج در استان‌های خراسان ایران در یک رده بندی قرار می‌گیرند.۵ لهجه‌های شرق افغانستان از جمله لهجه بدخشی با لهجه‌های فارسی تاجیکستان شباهت دارد. پشتو، زبان رسمی دیگر افغانستان از شاخهٔ ایرانی شمال شرقی است. گویشوران آن قوم پشتون می‌باشند و در افغانستان و پاکستان زندگی می‌کنند. زبان پشتو در نواحی جنوبی و شرقی کشور افغانستان و قسمت شمال غربی پاکستان متداول است. گروهی از پشتو زبانان در بلوچستان و معدودی در چیترال و کشمیر و در کنار مرزهای ایران و افغانستان سکونت دارند. هر چند زبانهای فارسی و عربی در این زبان نفوذ یافته، پشتو بسیاری از خصوصیات اصیل زبانهای ایرانی را حفظ کرده و خود لهجه‌های مختلف دارد مانند وزیری، اَفریدی، پیشاوری، قندهاری، غلزه‌ای، بنوچی و غیره. پراکندگی زبانی در افغانستان زبان‌های ایرانی دیگر افغانستان، زبان‌های پامیری هستند که در فلات پامیر در مسیر درۀ پنج (آب پنج)، به خصوص در ولایت خودمختار کوهستان بدخشان در جمهوری تاجیکستان و نیز در استان بدخشان افغانستان رواج دارند. این زبان‌ها به پنج گروه تقسیم می‌شوند شُغنی یا شُغنانی در شهر خاروغ و نواحی شُغنان، راشت‌قلعه، بَرواز و روستای بَجو در ناحیۀ روشان(گونۀ بَجوی)، و در طول شاه‌درّه و درۀ غُند (گونت) در تاجیکستان و نیز در ساحل غربی رود پنج در افغانستان؛ روشانی، روشنی یا روشنایی در دو سوی رود پنج در ناحیۀ روشان در مجاورت نواحی شغنی زبان و نیز در درۀ خوف در تاجیکستان (گونۀ خوفی) و نیز در ناحیۀ روشان در بدخشان افغانستان؛ بَرتَنگی در مسیر درۀ بَرتَنگ در ناحیۀ روشان تاجیکستان؛ رُشُروی یا اُرُشُری در مسیر رودهای مُرغاب و گودره در شمال نواحی برتنگی زبان در تاجیکستان؛ سَریکُلی، سَریقُلی یا سَرِقولی در ایالت سین‌کیانگ چین در شرق سلسله جبال سَریگُل با ۳ گونۀ تاشقورغانی، وَچینی و برونگسالی. گروه یَرغُلامی، در جنوب شرقی تاجیکستان در درۀ رود یَزغُلام که از شاخابه‌های سمت راست رود پنج است، با حدود ۳ هزار گویشور. گروه اِشکاشمی ـ زیباکی ـ سَنگلیچی، شامل: اشکاشمی در درۀ اِشکاشم در جنوب تاجیکستان با حدود ۱۲۰۰ گویشور، اما بیشتر در افغانستان در ناحیه‌ای که رود پنج به سوی شمال می‌پیچد و نیز در سرچشمه‌های رودوَردوج؛ زیباکی در سرچشمه‌های رود وردوج در افغانستان؛ سنگلیچی در درۀ سنگلیچ در سرچشمه‌های رود وردوج. گروه وَخی یا وَخانی در گذرگاه وَخان در میان پامیر و هندوکش در مسیر شمالی رود پنج در تاجیکستان و افغانستان، نیز در ناحیۀ چیترال در ایالت جامو و کشمیر پاکستان و نیز در ایالت سین کیانگ چین، جمعاً دارای حدود ۳۹هزار گویشور. گروه وَنجی، که اکنون مرده است، اما ساکنان درۀ رود وَنج، مسیر یکی از شاخابه‌های سمت راست رود پنج، تا اوایل سدۀ ۲۰م و پیش از پذیرش زبان تاجیکی بدان تکلم می‌کردند. اکثر افغانستانی‌ها دوزبانه هستند. دوزبانگی در بین مردم افغانستان نسبتاً معمول است و پیوستگی زبان به گروه قومی خاص همیشه آشکار نیست. برخی از غیر پشتون‌ها، به عنوان مثال، به پشتو سخن می‌گویند، در حالی که تعداد زیادی از پشتون‌ها، به ویژه در مناطق شهری، یکی از لهجه‌های فارسی را قبول کرده‌اند. زبان‌های هندواروپایی دیگر افغانستان، که توسط گروه‌های کوچکتر قومی کاربرد می‌شوند، شامل زبان‌های داردی غربی (پشه‌ای)، نورستانی یا کافری، بلوچی، و تعدادی از زبان‌های هندی هستند که گویشوران آنها عمدتاً در دره‌های دورافتاده در شمال شرق این کشور زندگی می‌کنند. گویشوران زبان‌های ترکی، که شاخه‌ای از زبان‌های آلتایی هستند، مردمان ازبک و ترکمن هستند که از آخرین مهاجران تازه‌واردی می‌باشند که از استپ‌های آسیای مرکزی به مناطق شمالی افغانستان مهاجرت کرده‌اند. زبان‌های تُرکی شامل زبان‌های اُزبکی، ترکمنی و قرقیزی است که آخری در نقاط دوردست شمال‌شرقی کاربرد می‌شود. در افغانستان همچنین گروه‌های بسیار کوچک گویشور زبان‌های دراویدی وجود دارد که در مناطق دوردست جنوبی کشور ساکن هستند.۷ محتویات نهفتن ۱ نمای کلی ۲ زبان فارسی دری ۳ جستارهای وابسته ۴ منابع نمای کلی آمار دقیقی از ترکیب و اندازه قومیتی افغانستان به علت انجام نشدن یک سرشماری نظام‌مند در دسترسی نیست.۸ ولی تخمین‌ها از ترکیب قومیتی افغانستان به این گونه است: زبان کتاب حقایق جهان سی‌آی‌ای (۲۰۱۰)/کتابخانه کنگره آمریکا (۲۰۰۸) فارسی ۲۵-۵۰٪ پشتو ۳۵-۵۰٪ ازبکی و ترکمنی ۱۱٪ ۳۰ زبان‌های اقلیت ۴ ٪ بر پایه نظر سنجی که در سال ۲۰۰۶ از میان ۶۲۲۶ نفر از شهروندان افغانستان به صورت تصادفی صورت گرفت، فارسی زبان اول ۴۹٪ از پرس شوندگان بود در حالی ۳۷٪ فارسی را زبان دوم خود می‌دانستند.۴۲٪ توانایی خواندن فارسی را داشتند.پشتون زبان اول ۴۰٪ از پرسش شوندگان بود.همچنین ۲۸٪ میتوانستند پشتون را به عنوان زبان دوم صحبت کنند.۳۳٪ نیز توانایی خواندن پشتون را داشتند.ازبکی زبان اول ۹٪ و زبان دوم ۶٪ بود.ترکمنی نیز زبان اول ۲٪ و زبان دوم ۳٪ بود.۸٪ انگلیسی و ۷٪ اردو را می‌توانستند صحبت کنند.۹ در نظر سنجی دیگری به نام افغانستان کجا ایستاده است در میان سال‌های (۲۰۰۴ تا ۲۰۰۹) ۳۹-۵۱٪ از پرسش شوندگان توانایی خواندن فارسی را داشتند در حالی که ۲۹-۴۳٪ توانایی خواندن پشتون را داشتند.۶۶-۷۱٪ از مردم پرس شونده فارسی دری و ۲۹-۳۲٪ پشتون را ترجیح دادند.نظر سنجی در طول این مدت هر سال یکبار انجام گرفت که در نتیجه طیف وسیعی از پاسخ‌ها را شامل شد.۱۰ زبان فارسی دری نوشتار اصلی: زبان فارسی در افغانستان زبان فارسی رایج در این کشور عمدتاً فارسی دری است. این گونه زبانی در نگارش‌های رسمی دولتی افغانستان با نام «زبان دری» یاد می‌شود، ولی مردم افغانستان در زبان گفتاری، زبان خود را با نام فارسی می‌شناسند. فارسی دری و پشتو در افغانستان دو زبان رسمی در کل کشور هستند. اخیراً دولت افغانستان قانون‌هایی برای پالایش زبان فارسی در افغانستان گذاشته است. همچنین گاه جنجال‌هایی بر سر استفاده از برخی واژه‌ها مانند «دانشگاه» و «پارلمان» پیش آمده است. همچنین دیدگاه‌های متفاوتی دربارهٔ آسیب‌شناسی زبان فارسی در افغانستان وجود دارد.